Słownik polsko-jidysz

Początków leksykografii jidysz można doszukiwać się już w, sięgającej XII wieku, praktyce wstawiania pojedynczych glos jidysz na marginesach manuskryptów hebrajskich lub aramejskich. Wraz z upowszechnieniem druku zaczęto publikować hebrajsko-jidyszowe konkordancje biblijne, a także innego rodzaju słowniki zestawiające jidysz z hebrajskim czy też porządkujące ten język według wybranych kategorii.

Za pierwszy słownik, w którym obok jidysz pojawiły się języki nieżydowskie uważa się wydany w 1542 roku słownik jidysz-hebrajsko-łacińsko-niemiecki Szmojs dwarim, którego autorem był wybitny poeta Eliasz Bocher Lewita (ok. 1468-1549). W następnych stuleciach tego typu leksykonów powstało wiele, jednak dopiero koniec XX wieku przyniósł zasadniczy przełom w podejściu do języka jidysz. Jednym z paradoksalnych skutków żydowskiego oświecenia, które dążyło do likwidacji jidysz traktowanego jako żargon, zepsuty język niemiecki, była emancypacja i awans tego języka do roli medium nowoczesnej literatury świeckiej. Stąd był już tylko krok do narodzin filologii i rozwoju badań naukowych nad jidysz jako narodowym językiem Żydów. Prekursorami profesjonalnych studiów lingwistycznych byli: Phillip Mansch, Jehojsze Mordche Lifszyc oraz Alexnder Harkavy. Dwóm ostatnim zawdzięczamy również pierwsze nowoczesne słowniki wielojęzyczne, w którym jidysz pojawia się obok rosyjskiego i angielskiego.

Historia słowników, w których jidysz spotyka się z językiem polskim, nie jest ani długa, ani bogata. Do tej pory nie prowadzono szczegółowych badań nad tym zagadnieniem, a zatem nasza wiedza może być niepełna. Z całą pewnością możemy mówić o istnieniu przynajmniej trzech leksykonów wielojęzycznych tego typu. Każdy z nich powstał dla innych celów i każdy zaczyna się innym językiem wejściowym.

Najstarszy spośród nich to wydany w Warszawie, jeszcze pod zaborem rosyjskim, słownik Polnisz, rusisz, judiszer werterbukh M. Wolfsona (Warszawa 1906), który zapewne miał zaspakajać potrzeby polskich Żydów coraz częściej kontaktujących się ze światem nieżydowskim. Słowniczek ten był prawdopodobnie podstawą opublikowanego w roku 1916 słownika dwujęzycznego, w którym pominięto część rosyjską.

Językiem podstawowym dla opublikowanego w czasie I wojny światowej słownika Sieben Sprachen Wörterbuch. Deutsch, Polnisch, Russisch, Weisrussisch, Litauisch, Lettisch, Jiddisch (Leipzig 1918) jest niemiecki. Ten wydany przez niemieckie Dowództwo Okręgu Wschodniego słownik o całkiem niemałych rozmiarach (16 x 23,5 cm, 441 strony) liczy sobie około 7000 haseł podanych w siedmiu językach: polskim, rosyjskim, białoruskim, litewskim, łotewskim i jidysz. Składa się na nie terminologia prawnicza, ekonomiczna, administracyjna, sądownicza i wojskowa, a celem publikacji była normatywizacja języka urzędowego.

Najmłodszy w tej serii, kieszonkowy słownik Słownik hebrajsko-żydowsko-polski M. Benicchokiego (Tel Awiw 1954[?]) punktem wyjścia uczynił hebrajski. Ten niewielkich rozmiarów leksykon (9 x 12 cm, 960 szpalt) również powstał ze względów praktycznych, chociaż w zupełnie innej epoce i dla zupełnie innych celów. Jego zadaniem było ułatwienie komunikacji Żydom licznie emigrującym z powojennej Polski do Izraela.

Grupa słowników dwujęzycznych reprezentowana jest przez cztery leksykony. Są to słowniki przygotowane przez autorów żydowskich z myślą o żydowskim odbiorcy, któremu miały pomóc w nauce języka polskiego.

Najstarszym poświadczonym słownikiem w tej grupie jest Słownik polski w języku żydowsko-niemieckiem Levina Abrama (vel Arje-Lejba) Liond’ora (1793-1846) z 1827 roku. Zapomniany przez cały wiek, został odkryty dopiero w 1925 roku. Prawdopodobnie do dzisiaj dotrwały tylko dwa egzemplarze tego dzieła – w bibliotekach Uniwersytetu Wileńskiego i YIVO. Jego autor był znanym wileńskim maskilem (przedstawicielem żydowskiego oświecenia), urzędnikiem oraz nauczycielem hebrajskiego, polskiego, niemieckiego i francuskiego. Ten niewielki słowniczek (12 x 7,4 cm) liczy 94 strony i zawiera około 5000 haseł. W przedmowie autor zachwala korzyści płynące ze znajomości języków obcych, podkreślając jednocześnie, iż korzystanie z książek jeszcze nigdy nie sprowadziło nikogo na złą drogę. Paradoksalnie okazuje się, że autor sam posiadał nienajlepszą znajomość niemieckiego, gdyż w swoim dziele często nie odróżnia jidysz od tego języka. Co ciekawe, pojawiają się tam również błędne odpowiedniki słów polskich, co świadczy o słabej znajomości polskiego w ogóle lub o słabej znajomości terminologii specjalistycznej (np. militaria czy zoologia).

Młodszy o prawie sto lat Słownik polsko-żydowski M. Wolfsona musiał być słownikiem bardzo popularnym, o czym świadczy trzykrotna edycja tego dzieła: w 1916, 1919 oraz [1923] roku. Mimo niewielkiego formatu (9.5 x 12.5 cm, 331 stron) zawiera ponad 2500 słów więcej niż słownik Liond’ora (około 7500 haseł). Hasłom polskim odpowiadają pojedyncze słowa jidysz, czasem w nawiasach pojawiają się dodatkowe wyjaśnienia. Są to głównie słowa pochodzenia germańskiego, a sporadycznie uzupełniają je odpowiedniki hebrajskie podane w nawiasach. Słów pochodzenia słowiańskiego jest w tym słowniku niewiele.

Słownik Wolfsona szybko jednak przestał zaspakajać rosnące potrzeby odbiorcy żydowskiego w okresie międzywojennym. Już pięć lat po jego ostatnim wznowieniu opublikowano w Warszawie kolejny Słownik polsko-żydowski I. Krakowskiego. Jego rozmiary wzrosły (15 cm, 872 szpalty), a zawartość powiększyła się – słownik zawiera około 13 000 haseł, tzn. około 4000 haseł więcej niż słownik Wolfsona. Jednemu słowu polskiemu odpowiada zazwyczaj jedno słowo w jidysz. Sporadycznie pojawiają się też definicje. Odpowiedniki hebrajskie podawane są na równych prawach ze słowami pochodzenia germańskiego. Podobnie slawizmy – obecne są tam, gdzie przyjęły się w języku. Słowa w jidysz zapisane zostały według zasad starej ortografii. Hasła polskie reprezentują poprawny język, ich znaczenie wyjaśnione zostało poprzez dobór najbardziej reprezentatywnych słów, a jidysz tego leksykonu jest znacznie mniej zgermanizowany niż język obu poprzednich słowników.

Najmłodszym, a zarazem najobszerniejszym słownikiem w tej grupie, jest wydany w 1929 roku słownik Arona Marka (1904-1938). Reprint tego właśnie wydawnictwa trzymacie Państwo w swoich rękach. Jego autor jest bratem Bernarda Marka (1908-1966) – znanego historyka, dyrektora Żydowskiego Instytutu Historycznego. Aron Mark urodził się w Łomży, w rodzinie znawców Tory. Otrzymał tradycyjne wychowanie religijne w chederze i jesziwie, a także świeckie w polskim gimnazjum w Łomży. Po ukończeniu szkoły średniej w 1922 roku zaczął studiować literaturę i języki słowiańskie na Uniwersytecie Warszawskim. W tym czasie działał także w ruchu robotniczym. W latach 1924-1925 pracował jako nauczyciel w gimnazjum w Białymstoku, a nieco później, w latach 1927-1928, jako nauczyciel języka i literatury jidysz w gimnazjum w Wilnie. Jeszcze w czasach szkolnych próbował swoich sił jako dziennikarz i poeta. W 1924 roku rozpoczęła się jego współpraca z białostockim czasopismem „Undzer lebn”, gdzie publikował artykuły krytyczno-literackie, a także opowiadania i wiersze. Publikował także m.in.: w „Wilner Tog”, warszawskiej „Folks-Cajtung” i „Literarisze Bleter”. Był współredaktorem czasopisma naukowego „Etiudn”, tłumaczem na jidysz dzieł R. Rollanda, H. de Balzacka, W. Hugo, K. Hamsuna, Ch. P. Baudelaire’a, P. M. Verlaina, oraz edytorem dzieł Mendele Mojcher Sforima, Szolem Alejchema i I. L. Pereca w wersji dla młodzieży szkolnej.

Opracowany przez niego słownik nosi budzący respekt tytuł Pełny słownik polsko-żydowski, zaopatrzony w równie zachęcający podtytuł – Zestawiony według najnowszych źródeł. Jak pisze wydawca, słownik ukazał się, aby zaspokoić „silną potrzebę dobrego słownika polsko-jidyszowego dla szerokich mas”, które zmuszone są do coraz intensywniejszego obcowania z językiem polskim na codzień. Już na pierwszy rzut oka czytelnik szybko zorientuje się, że istotnie ma do czynienia z dziełem innego kalibru niż wszystkie dotychczasowe słowniki (13 x 18 cm, 1902 szpalty). Z pobieżnych szacunków wynika, że autor zebrał w nim conajmniej 35 000 haseł. Dzisiejszego odbiorcę zadziwić może miejscami niezwykle archaiczny czy wręcz dziwaczny język polski tego słownika. Można się nawet zastanawiać, czy autor nie wymyślił wielu słów sam. Tymczasem, jak informuje nas we wstępie, leksykon został sporządzony w oparciu o Ilustrowany Słownik Języka Polskiego Michała Arcta, a także uzupełniony nowoczesnymi słowami czy frazami, których Arct nie rejestruje. Tym sposobem – jak chce Mark – słownik „oddaje obraz całego języka polskiego” wraz z idiomami, słowami gwarowymi, przysłowiami, itp. Łatwo się przekonać, że tak nie jest – wystarczy w tym celu porównać ciąg przypadkowo wybranych haseł ze słownika Marka z odpowiednimi hasłami ze słownika Arcta. Porównanie takie jest niezwykle pouczające, a analiza elementów nieuwzględnionych przez Marka pozwala „zrekonstruować” horyzont intelektualny owych tzw. „szerokich mas”, dla których ten słownik powstał.

Jak wynika z tego krótkiego zestawienia, Mark pomija szereg słów z zakresu nauk biologicznych, chemicznych, historycznych, czy związanych z techniką, wojskowością, marynarką, muzyką i sztuką. Autor zresztą sam przyznaje się w przedmowie, że miał problemy na przykład z terminologią przyrodniczą czy medyczną. Wybrnął z tego pomijając kłopotliwe słowa lub wprowadzając nowe (neologizmy lub zapożyczenia), czego jednak nie zaznacza przy odpowiednich hasłach. Jeśli dla polskiego słowa nie udało mu się znaleźć „zgrabnego ekwiwalentu”, zastosował dłuższe objaśnienia.

Porównanie słownika Marka ze wszystkimi dotychczas wspomnianymi pozwala zorientować się, jak obszerne jest to dzieło. Wzrosła w nim nie tylko liczba haseł, ale także liczba odpowiadających im ekwiwalentów przekładowych. Każde słowo (nawet z rodziny wyrazów) jest oddzielnym hasłem, a wiele z nich autor zaopatrzył w kwalifikatory stylistyczne, informujące np. o przenośnym czy ironicznym użyciu wyrazu. Słownik dostarcza poza tym licznych przykładów użycia słów polskich w najbardziej popularnych związkach frazeologicznych i idiomach. Aby oddać wszystkie odcienie znaczeniowe polskich słów Mark przełożył je przy pomocy dużej liczby synonimów. Zastosowaną przez niego technikę tłumaczenia można określić jako „mieszaną”, ponieważ obok synonimów wprowadził także ogromną ilość definicji, co jest typowym sposobem objaśniania haseł dla słowników jednojęzycznych. Jak sam wspomina we wstępie, najpierw stosuje przekład dosłowny, a potem przekład „charakterystyczny”, czy też „zwyczajowy”. Wątpliwości może budzić praktyka „przekładu dosłownego”, gdyż mechaniczne powtarzanie definicji ze słownika jednojęzycznego, bez podawania przykładów użycia kontekstowego, może prowadzić do podawania błędnych odpowiedników. W kilku miejscach autor nie uniknął takich przypadków, w których nieprecyzyjny przekład ma swoje źródło w mechanicznym powtarzaniu definicji słów, a nie ich sensu.

Zauważmy, że od 1929 roku nie ukazał się w Polsce ani jeden słownik polsko-jidysz. W ten sposób słownik Arona Marka pozostał najobszerniejszym leksykonem tego typu. Jeśli weźmiemy pod uwagę czas i okoliczności w jakich powstał, musimy przyznać, że został opracowany stosunkowo nowocześnie i z dużą starannością. I chociaż współczesnego czytelnika może dziwić niezwykły dobór słów, w dalszym ciągu jest to jedyny tak obszerny słownik polsko-żydowski, z którego może korzystać każdy zainteresowany językiem jidysz. I dlatego warto było przypomnieć o jego istnieniu.

ze Wstępu Magdaleny Ruty